Қазіргі әлемдегі аутизм мәселесі

Қазіргі әлемдегі аутизм мәселесі

Әлемдегі аутизм мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Өткен жылдармен салыстырғанда аутизм синдромымен белгіленген балалар санының арақатынасы артып келеді. 2007 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) адамзат үлкен проблемаға тап болды деп мәлімдеді: аутизм сияқты психикалық және неврологиялық проблемалары бар адамдардың саны үнемі өсіп келеді.  ДДСҰ Қытайда аутизмнің кем дегенде 1,100,000 жағдайын, Ұлыбританияда - 650,000, Филиппинде - 500,000, Таиландта - кемінде 180,000 санауға болады деп мәлімдейді. Бүкіл әлемде аутизмнің таралу деңгейі жыл сайын 14% - ға артып келетінін көрсетті. Қытайда аутизм жағдайлары санының өсу қарқыны біршама жоғары-жылына шамамен 20% [1].

2000 жылы аутизмнің таралуы 10000 балаға шаққанда 5-тен 26-ға дейін жағдай деп есептелген. 2005 жылы 250-300 жаңа туған нәрестенің біреуі аутизм синдромымен дүниеге келетін болды: бұл салыстырмалы түрде естімейтін және көрмейтін балаларға, Даун синдромына, қант диабетіне немесе балалық шақтағы онкологиялық ауруларға қарағанда жиі кездеседі. Дүниежүзілік аутизм ұйымының мәліметтері бойынша 2008 жылы 150 баланың 1-еуінен аутизм синдромын анықтаған. Сол жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) проблеманың тереңдігін және қоғам үшін зардаптардың ауырлығын түсіне отырып, 2 сәуірді "Дүниежүзілік аутизм туралы ақпарат тарату күні"деп жариялады. 2012 жылы американдық Штаттардағы ауруларды бақылау орталығы әр 88 балаға орта есеппен аутизмнің 1 жағдайы туралы хабарлады. Он жыл ішінде аутизммен ауыратын балалар саны 10 есе өсті. Өсу үрдісі болашақта да сақталады деп саналады [1].

2018 жылы Қазақстанда аутизм синдромымен 3 820 бала тіркелген. Бұл республикалық психологиялық-медициналық-педагогикалық комиссияның мәліметтері, алайда нақты сан бұдан көп болуы мүмкін.

Аутизм ми жұмысының бұзылуынан туады. Мамандар аутизмнің 300-ге жуық себебін атап отыр. Бірақ нақты тұжырым, дəйекті дəлел жоқ. "Аутизм" ұғымын өткен ғасырдың ортасында австриялық және американдық педиатр және психиатр Лео Каннер енгізген. 1943 жылы үлкен балалардағы аталған ерекшелікті австриялық ғалым Ханс Аспергер, ал 1947 жылы кеңес ғалымы Самуил Мнухин сипаттаған. Сонымен қатар аутизм мәселесін Э. Блейлер, О.С. Никольская, А. Ретта, К.С. Лебединская сынды ғалымдар қарастырған. Қазіргі кезеңде аутизмді зерттеу өрісі кеңейіп отыр. Аутизм  бала дамуындағы ауытқушылықтың ауыр түрі, ол əлеуметтік ортамен қарым-қатынастың жоқтығын білдіреді. Симптом ретінде аутизм көптеген психикалық ауруларда кездеседі, бірақ кейбір жағдайларда ерте жастан байқалып, бала дамуына кері əсерін тигізеді. Бұл жағдайды ерте балалық аутизм (ЕБА) синдромы дейді. Ол болса психикалық даму зақымдалуының бір нұсқасы ретінде қарастырылады. Сонымен қатар бала бойында аутизмнің кейбір клиникалық көріністері байқалса, оны аутистикалық тұлғалық қасиеттер деп атайды. Нақты симптом ретінде 2-3 жасқа қарай қалыптасуы мүмкін [2].

Бүгінгі таңда көптеген мамандар бұл мәселенің бұрынғыға қарағанда әлдеқайда үлкен және күрделі екенін түсінеді. Бұл тек психикалық ерекшелік қана емес, сонымен қатар оның шығу тегі әртүрлі болып келеді: иммунологиялық, неврологиялық, биохимиялық, эндокриндік және т. б. мәселелерге негізделген.

Аутизмнің пайда болу себептерін түсіндіретін нақты дəлелденген ақпараттар өте аз. Бұрынырақ балаларға қызылшаға жəне шошқаборлыққа (свинка) қарсы егілетін екпе салдарынан пайда болады деген болжам болған. Бірақ уақыт өтісімен, көптеген зерттеулер нəтижесінде бұл болжам жоққа шығарылды. Ал, психоаналитиктердің ойынша, баланың алғашқы даму кезеңіндегі «ата-ананың эмоциялық салқындығы» да себеп болады [3].

Себептердің 1-тобы тұқым қуалаушылықпен байланысты. Кейбір мамандардың айтуынша, аутизм тұқым қуалайды жəне ол гендік деңгейде беріліп отырады. Кей жағдайларда бұл тұжырымның растығын дəлелдейтін мысалдар да бар, себебі аутистік белгілер бір отбасының мүшелерінен байқалып жатады. Алайда ғалымдар аутизмге жауап беретін генді əлі күнге таба алған жоқ.

Себептердің 2-тобына хромосомалық (генетикалық) мутация, зат алмасудың туабітті аурулары жатады. Кейбір генетикалық синдромдар мен зат алмасу ауруларының клиникалық симптомдарының  қатарына аутистикалық белгілер де кіреді. Мұндай аурулардың қатарында сынғыш (фрагильді) Х-хромосома, Ретт, Мебиус синдромдары, сонымен қатар фенилкетонурия, мукополисахаридоз жəне басқалары бар.

Себептердің 3-тобы орталық жүйке жүйесінің түрлі себептермен зақымдалуымен байланысты.

Оған мыналар түрткі болуы мүмкін:

1. жүктілік жəне туу кезінде түрлі патогендік факторлардың əсер етуі: нейроинфекция, вирустық инфекция, жарақат, асфиксия жəне т.б. Мұндай жағдайда аутизмді аурудың салдарынан болған жүйке жүйесінің резидуалды-органикалық күйі деп қарастырады;
2. биохимиялық, нейрохимиялық жəне метаболикалық ауытқулар. Арнайы зерттеулер (жұлын сұйықтығы, қан, несеп сараптамалары) көрсеткеніндей, аутистикалық симптомдар физиологиялық тұрғыдан белсенді заттар (серотонин, катехоламин жəне дофамин) алмасуының бұзылуынан болады. Биохимиялық өзгерістер мен аутистикалық белгілердің арасындағы байланыстың бар екенін дəлелдейтін зерттеулер бар [4].

Ерте балалық аутизм(ЕБА) генезисі туралы көптеген теориялар бар. Ресей медициналық ғылымдар академиясының ЕБА классификациясынан біз оның нұсқаларының қаншалықты әр түрлі екенін көре аламыз:

1) Каннердің ерте нәрестелік аутизм синдромы;

2) Аспергердің аутистикалық психопатиясы;

3) эндогенді, кейінгі (шизофрения ұстамалары салдарынан аутизм);

4) аутизмнің резидуалды-органикалық нұсқасы;

5) хромосомалық аберрация кезіндегі аутизм;

6) Ретт синдромындағы аутизм;

7)шығу тегі белгісіз аутизм.

Аутистикалық бұзылулар спектріне енетін балалар мен адамдардың саны, әдетте, жалпы белгілермен біріктіріледі: басқа адамдармен қарым-қатынастағы қиындықтар; жаңа нәрсені қабылдаудағы қиындықтар және қызығушылықтағы шектеулер; қайталанатын мінез-құлық үлгілері [3].

Аутизмнің алғашқы белгілеріне тоқталатын болсақ, белгілер баланың үш жасына дейін анық байқалады. Əдетте, ер балаларда жиі кездеседі. Ата-анасы баланың құрдастарымен салыстырғанда кеш дамып, əлі сөйлемегенін байқайды. Алғашында бала естімейтін сияқты болып көрінеді, бірақ тексеру барысында нəтижесі олай еместігін көрсетеді. Мұндайда баланың жалпы дамуы тежеледі. Мінезі тұйықтала түседі. Атын атап шақырса, елең етпеуі де мүмкін. Өзге балалармен де ойнамайды. Танып-білуге ұмтылмайды. Тіпті жаңа ойыншық та оны қызықтыра алмайды. Яғни, мұндай балада қалау, сағыну, аяныш, өкініш, қамқорлық сияқты сезімдердің ешқайсысы болмайды. Оған бəрібір. Өз əлемінде, өзімен өзі өмір сүреді. Тəулік бойы ұйықтамай жүре беруі мүмкін. Ештеңені қажет етпейді.

Кейде бала сөйлеуді бастайды, бірақ біраз уақыт өтісімен, сөйлеу қабілетін қайта жоғалтады, күнделікті қылықтары қайталанады, күнде бір ойыншықпен жəне жалғыз ойнайды. Тіпті ойыншықтың тек бір бөлігімен ғана (мəселен, тек қолымен немесе басымен) ойнауы мүмкін. Күнделікті қайталанатын тəртіптің өзгеруін бала өте қиын қабылдайды. Ата-аналарының айтуынша, бала көзге тіке қарамайды. Көбісінің зияткерлік қабілеттері де төмен [5].

Осылайша, аутизм-бұл адамның әдеттегі жүктемелеріне төзбеушілікпен сипатталатын дамудың жалпы бұзылуы (бәрі тым айқын қабылданады), әсіресе басқа адаммен жақын қарым-қатынас жоқтығымен және өзін-өзі сезінудің әлсіздігінде байқалады. Аутизмнің ауыр түрлері сирек кездеседі, жеңіл және мозаикалық формалар кең таралған. Аутизм синдромы нақтыланған балалар әртүрлі болып келеді. Зерттеушілердің «Егер сен аутизмі бар 1 баланы көрсең, сен тек 1 ғана түрін көргенің» дейді. Бұдан шығатын шешім: аутизм синдромы бар балалар бір-біріне ұқсамайды. Аутизм синдромы кезінде баланың сөйлеу тілі жақсы дамуы мүмкін. Олардың көпшілігі өте жақсы сөйлейді және сақталған, кейде өте жоғары интеллектті болып келеді [2, 3].

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Аутизм в России и в мире [Электронный ресурс] // РИА Новости. URL: http: //ria.ru/spravka/20120402/615322608.html

2. Бардышевская М.К. Аутизм в современном социальном контексте // Аргументы и факты. 2013. 17 мая.

3. Золотовицкий Р. Больные аутизмом: право на диагноз [Электронный ресурс] // Российское агентство правовой и судебной информации (РАПСИ). URL: http://rapsinews.ru/legislation_publication/20121221/265866280.html

4. Никольская О.С., Баенская Е.Р., Либлинг М.М. Аутичный ребенок. Пути помощи. М.: Теревинф, 2010. 288 с.

5. Уиндер С. и др. На «ты» с аутизмом.